همزمان با تعیین گزارشگر ویژه شورای حقوق‌بشر سازمان ملل متحد برای بررسی نقض حقوق‌بشر در ایران تکاپوهایی از سوی زندانیان سیاسی محبوس در زندانهای اوین و گوهردشت که از عمده‌ترین مراکز نگهداری زندانیان سیاسی و امنیتی کشور هستند جهت فراخواندن ایشان به بازدید از وضعیت زندانیان سیاسی صورت گرفته است.
به گزارش دریافتی در این بین اما زندانهای شهرهای دیگر همواره به‌دلیل ضعف نهادهای مدنی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، این کم‌توجهی مستمراً موجب بروز فجایعی در این زندانها می‌شود که همواره از دید نهادهای مستقل حقوق‌بشری و حتی بازرسان سازمان زندانها و یا قوه قضاییه پنهان می‌ماند.
گزارش حاضر، گزارش مختصری از وضعیت زندان مرکزی تبریز است که صد‌ها زندانی از جمله دهها زندانی عقیدتی در آن نگهداری می‌شوند.
زندان مرکزی تبریز تنها زندان رسمی شهرستان تبریز است. این زندان هم‌چنین بزرگ‌ترین و مهم‌ترین زندان استان آذربایجان شرقی نیز محسوب می‌شود و به همین دلیل محل نگهداری عمده زندانیان این استان است.
زندان مرکزی تبریز در تقاطع خیابان راهنمایی تبریز به سمت کوی ولیعصر، جنب ساختمان دادگستری کل آذربایجان شرقی قرار دارد.
زندان تبریز در زمان ساخت برای نگهداری ۱۸۰۰زندانی آماده شده است اما به مرور زمان با خارج شدن از استاندارد و افزودن تخت‌هایی، ظرفیت آن را به حدود ۲۵۰۰زندانی افزایش دادند. به همین دلیل بسیاری از زندانیان فاقد تخت بوده و در روی زمین می‌خوابند.
در حال حاضر حدود ۴۰۰۰نفر در این زندان نگهداری می‌شوند که به‌دلیل شرایط بد شکل گرفته و به‌خصوص کمبود شدید جا، ساخت زندان بزرگ جدید تبریز از چندی پیش آغاز شده است و قرار است از ابتدای سال آینده زندانیان به محل جدید منتقل شوند. ضمن این‌که چندی پیش تعدادی از معتادان (که بیشترین تعداد زندانیان راتشکیل می‌دهند) به یک مرکز بازپروری در مرند منتقل شده‌اند.
زندان تبریز پیش از این ۱۵بند داشت که در تغییر و تحولات اخیر به ۱۴بند کاهش یافته است.
بندهای مذکور به شرح ذیل است:
۱- بند قرنطینه: تمامی زندانیان در بدو ورود به زندان به این بند منتقل می‌شوند چه به تازگی وارد زندان شده باشند و چه از مرخصی آمده باشند. پس از ۲۴ تا ۴۸ساعت به بند دائمی منتقل می‌گردند. البته گاهاً افراد تا یک هفته نیز در این بند می‌مانند. این بند دارای 3اتاق است و تنها ۴۸نفر ظرفیت دارد اما همواره بین ۹۰ تا ۱۲۰زندانی در این بند حضور دارند. این بند فقط یک حمام و 2سرویس بهداشتی دارد و فاقد حیاط، بوفه و هرگونه امکاناتی است و بسیار کوچک تاریک و تنگ می‌باشد.
۲- بند بازداشت موقت: به تازگی ایجاد شده و عمدتاً زندانیانی که دارای جرایم سبک هستند یا مقدار حبس آنها کمتر از ۳ماه است در این بند نگهداری می‌شوند. در حال حاضر حدود ۱۰۰نفر در این بند هستند.
۳- بند مالی: در این بند بیشتر افرادی با محکومیتهای مالی نگهداری می‌شود که بیشتر شامل زندانیان مهریه، دیه، بدهکاران و افراد ورشکسته و چک برگشتی است. در حال حاضر حدود ۱۷۰نفر در این بند به‌سر می‌برند.
۴- بند مخدره: در این بند عمدتاً معتادان نگهداری می‌شوند. در حال حاضر نیز حدود ۷۰۰نفر زندانی در این بند هستند.
۵- بند کارگاه: زندانیانی که در داخل زندان کار می‌کنند در این بند نگهداری می‌شوند. همه نوع جرایم در این بند وجود دارد ولی همه زندانیان این بند در زندان شاغل هستند. قالیبافی، کارهای دستی، لباس دوزی و خیاطی و برخی کارهای دیگر عمده اشتغال در این بند است. زندانیان شاغل در این بند بین ۷۰ تا ۱۰۰هزار تومان به‌صورت ماهانه دستمزد می‌گیرند. در حال حاضر حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰نفر در این بند نگهداری می‌شوند.
۶- بند متادون ۱: در این بند نیز بیشتر معتادانی که از داروی متادون استفاده می‌کنند نگهداری می‌شوند. در حال حاضر حدود ۴۰۰نفر زندانی در این بند وجود دارد.
۷- بند متادون ۲: این بند نیز مانند بند متادون ۱ محل نگهداری معتادانی است که از داروی متادون استفاده می‌کنند. در حال حاضر حدود ۴۰۰زندانی در این بند نگهداری می‌شوند.
۸- بند نظامی: افراد نظامی و سربازان وظیفه و هم‌چنین روحانیان زندانی در این بند نگهداری می‌شوند. در حال حاضر حدود ۷۰ الی ۸۰زندانی در این بند وجود دارد.
۹- بند جوانان: افرادی که کمتر از ۱۸سال داشته باشند به این بند منتقل می‌شوند. زندانیان این بند بین ۱۲ تا ۱۷سال تمام سن دارند. در حال حاضر این بند نیز حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰نفر زندانی دارد.
۱۰- بند سه‌گانه: افرادی که هنوز محکومیتشان قطعی نشده در این بند نگهداری می‌شوند. این بند بندی عمومی بوده و همه نوع زندانی با اتهامات متفاوت در آن نگهداری می‌شود. در حال حاضر حدود ۶۵۰نفر در این بند زندانی هستند.
۱۱- بند ۱۲ محکومین: افرادی که حکمشان قطعی شده در این بند نگهداری می‌شوند، این بند نیز یک بند عمومی است که محکومینی با انواع جرم‌ها در آن نگهداری می‌شوند. در حال حاضر حدود ۶۰۰نفر زندانی در این بند است.
۱۲- بند ۹ محکومین: زندانیان با احکام سنگین در این بند نگهداری می‌شوند. محکومین این بند شامل افراد اعدامی و یا حبس ابد است. این بند ناامن‌ترین بند زندان تبریز محسوب می‌شود به‌طوری‌که حتی کارکنان و سربازان زندان نیز جرأت وارد شدن به این بند را ندارند. در درگیریهای خونینی که گاهاً در این بند صورت می‌گیرد، طرفین درگیری تا حد مرگ یکدیگر را مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دهند. در حال حاضر این بند حدود ۴۵۰نفر زندانی دارد.
۱۳- بند نسوان: تمامی زندانیان زن با هر نوع جرمی در این بند نگهداری می‌شوند. در حال حاضر حدود ۱۵۰نفر زندانی در این بند وجود دارد.
۱۴- بند روانی: زندانیانی که از مشکلات روحی و روانی در رنج هستند به‌طوری‌که امکان نگهداری آنها در بندهای عادی نباشد، در این بند نگهداری می‌شوند. در حال حاضر حدود ۴۰نفر زندانی در این بند به‌سر می‌برد.
با وجود این‌که مسئولان زندان تبریز سعی کرده‌اند تا بندهای زندان تبریز را به شکل مناسبی از نظر جرم جداسازی کنند، اما چندان به انتقال زندانیان به بند مناسب پایبند نیستند. بسیار پیش می‌آید که متهمی با جرم متفاوت را به بند دیگری منتقل می‌کنند. من باب مثال سارقان معمولاً به بندهای سه‌گانه و ۱۲محکومین داده می‌شوند اما در مواردی برخی از سارقان را به بند مخدره یا بند مالی نیز می‌دهند.
در بین بندهای زندان تبریز بند نظامی، بند بازداشت موقت و بند مالی از امکانات مناسب‌تری برخوردارند.
علاوه بر افرادی که در بندهای مختلف زندانی هستند، بیش از ۵۰۰نفر از زندانیان نیز به شکل رأی باز و یا مرخصی در خارج از زندان هستند.
لازم به ذکر است که با توجه به افزایش تعداد زندانیان از حدود یک سال پیش، مسئولان زندان و دادستانی شرایط را برای فرستادن به مرخصی و حتی رأی باز کردن زندانیان (زندانیانی که مستمراً به مرخصی هفتگی می‌روند) تسهیل کرده‌اند تا تعداد بیشتری از زندانیان را به بیرون هدایت کرده و مشکل کمبود شدید مکان را حل کنند.
غذای زندان از کیفیت بسیار پایینی برخوردار است. وضعیت بهداشت نیز بسیار نازل است و حتی در بهداری زندان نیز امکانات پزشکی کمی وجود دارد و چندان توجهی به‌حال عمومی زندانیان نمی‌شود.
در خصوص نحوه گردش مالی در زندان و امر خرید زندانیان باید اشاره کرد هنگام ورود به زندان تمامی پول‌ها به حسابی که در بانک پاسارگاد به نام فرد باز می‌شود، واریز شده و در طول مدت زندان، زندانیان با استفاده از کارت اعتباریشان که از بیرون از زندان از طریق آشنایان یا بستگان زندانی پول دریافت می‌کند، اقدام به خرید اقلام مورد نیاز خود می‌کنند.
در این بین زندانیان سیاسی یا عقیدتی به‌دلیل ماهیت اتهام و شرایط خاص دارای مشکلات بیشتری نسبت به سایر زندانیان عادی هستند. قبلاً تمامی زندانیان سیاسی را به بند مالی منتقل می‌کردند. البته در سال ۸۵ و پس از اعتراضات مربوط به توهین روزنامه‌ایران، به علت زیاد بودن زندانیان سیاسی، یک بند را به نام بند سیاسی ایجاد و تمامی زندانین سیاسی که آن زمان حدود ۱۵۰نفر بودند را در آن‌جا قرار دادند. اما پس از حدود 3ماه با دستوری که از تهران آمد، بند مزبور را جمع و زندانیان آن را در سایر بند‌ها پراکنده کردند.
حدود ۲سال است که زندانیان سیاسی را بین بندهای مالی، بازداشت موقت، ۱۲ محکومین و سه‌گانه و کارگاه پخش می‌کنند. همین امر باعث می‌شود تا زندانیان سیاسی از یکدیگر جدا بوده و در مقابل با زندانیان دیگر که بیشتر از افراد بزهکار و متهمانی خشن هستند، هم اتاق شوند، که این امر خود مشکلات اخلاقی، روحی و روانی برای آنان ایجاد می‌کند. رفتار کارکنان و سربازان زندان با زندانیان عقیدتی تفاوتی با سایر زندانیان ندارد.
آن‌چه که در این زندان هم‌چون سایر زندانهای کشور خودنمایی می‌کند، رفتار سربازان و کارمندان زندان با زندانیان است که عمده زندانیان آن را بسیار تحقیرآمیز و بد می‌دانند. آنها بدون توجه به نوع جرم و جایگاه اجتماعی فرد زندانی با رفتارهایی زننده و خارج از کرامت انسانی و حتی غیرقانونی با آنها برخورد می‌کنند. بار‌ها دیده شده است که سربازان، یک زندانی را تا سر حد مرگ مورد ضرب‌وشتم قرار می‌دهند. چنین مواردی به‌خصوص در زمان بدرقه (اعزام تحت‌الحفظ زندانی به خارج از زندان) بیشتر مشاهده می‌شود.
مسئولان حفاظت زندان به بهانه جلوگیری از ورود مواد مخدر به زندان در هر بار ورود به زندان متهم، اعم از بدرقه برای حضور در دادگاه، ملاقات با خانواده یا وکیل، مرخصی رفتن و زمان ورود به زندان، فرد را به شکل زننده‌یی بدون توجه به نوع جرم او، برهنه می‌کنند و او را کاملاً جستجو می‌نمایند.
هر چند با توصیف فوق باید اشاره کرد، مواد مخدر به وفور در تمامی‌بندهای زندان تبریز وجود دارد. می‌توان گفت فراوانی مواد و ساده بودن استفاده از آن در داخل زندان بسیار بیشتر از خارج زندان است. البته باید اشاره کرد برخی زندانیان قدیمی باندهای قدرتمندی برای تهیه، توزیع و فروش موارد در داخل زندان ایجاد کرده‌اند.
در باب سازمانی زندان تبریز باید اشاره کرد، اتاق ۳۷ که در ورودیه زندان تبریز قرار دارد، دفتر وزارت اطلاعات در زندان تبریز است. درب این دفتر همیشه بسته است و ورود و خروج کارکنان آن از کوچه‌یی تنگ در پشت زندان صورت می‌گیرد. کارمندان زندان افراد آن‌جا را نمی‌بینند. در مواردی زندانیان سیاسی را برای ساعتهایی به این اتاق منتقل کرده و پس از بستن چشمانشان اقدام به بازجویی از آنها می‌کنند البته اگر بازجویی در حد یک جلسه باشد، برای بازجوییهای طولانی آنها را از زندان تبریز خارج و به اداره اطلاعات تبریز واقع در خیابان حافظ – پشت ورزشگاه باغ‌شمال (تختی) - جنب دفتر امام جمعه، منتقل می‌کنند.
در حال حاضر ریاست زندان تبریز برعهده قیصرنژاد بوده و سلطانی‌وش معاون وی است. ضمن این‌که قویدل سمت رئیس حفاظت اطلاعات زندان مرکزی تبریز را عهده‌دار است.